لعیا نورانی زنوز/ در گذشته، صنایع‌دستی نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌های مردم آذربایجان غربی بود، بلکه بخشی جدانشدنی از هویت فرهنگی این دیار به شمار می‌رفت، از قالی‌های نفیس و گلیم‌های رنگارنگ گرفته تا سفال و منبت‌کاری‌هایی که با دست‌های پرهنر هنرمندان محلی جان می‌گرفت. اما امروز، این هنرهای اصیل و بومی، آرام‌آرام از سبد خانوارها کنار گذاشته شده‌اند و در دل نسل جوان، دیگر آن شور و شوق پیشین برای یادگیری یا خرید آن‌ها دیده نمی‌شود.

چه عواملی باعث شده‌اند که صنایع‌دستی این استان با چنین بی‌مهری‌ای روبه‌رو شوند؟ آیا امیدی به احیای دوباره این میراث ارزشمند هست.

برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها به سراغ یکی از فروشگاه‌های صنایع دستی در ارومیه رفتیم، زنی میانسال با دقت به یک رومیزی چشم دوخته است. دست می‌کشد بر پارچه‌ای که انگار خاطره‌ای دور را زنده می‌کند اما نگاهش، بیشتر از آن‌که غرق در زیبایی نقش باشد، برچسب قیمت را جست‌وجو می‌کند.

"خیلی زیباست ولی قیمتش بالاست. دیگر از عهده‌مان خارج است. نه پولش هست، نه اولویتش."

پسر نوجوانی که کنار مادر ایستاده و گوشی موبایل را در دست دارد، بی‌علاقه اطراف را نگاه می‌کند. از او که می‌پرسم نظرت درباره‌ی این کارها چیست، فقط می‌گوید:

"قدیمی هستند. الان دیگر کسی از این چیزا استفاده نمی‌کند."

بیش از دغدغه‌های خریداران، تولیدکنندگان صنایع دستی نیز با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند که روند تولید و عرضه این هنرهای سنتی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

با یکی از هنرمندان صنایع چوبی منطقه هم‌صحبت می‌شوم. احمد حاجی‌زاده کشکسرای می‌گوید: قبلاً فروش‌های تک‌فروشی روزانه ما بین ۱۰ تا ۱۲ مورد بود، اما اکنون حتی هفته‌ای یک فروش هم نداریم.

به گفته او، نمایشگاه‌ها و رویدادهای مربوط به صنایع دستی که قرار است فرصتی برای معرفی و فروش محصولات باشند، نتوانسته‌اند تأثیر مطلوبی در افزایش فروش داشته باشند.

حاجی‌زاده توضیح می‌دهد: خودم در نمایشگاه‌ها شرکت نکرده‌ام اما سایر تولیدکنندگان که شرکت کرده‌اند نیز به نتیجه دلخواه نرسیده‌اند و معتقدند این رویدادها تأثیر چندانی روی فروش نداشته‌اند.

* افزایش قیمت مواد اولیه و تاثیر آن بر هزینه تولید

از سوی دیگر، افزایش قیمت مواد اولیه و ابزارهای کار، هزینه تولید را به‌طور قابل توجهی بالا برده است. این موضوع در کنار کاهش قدرت خرید مردم، ترکیبی دشوار برای حفظ و توسعه بازار صنایع دستی ایجاد کرده است.

این هنرمند می‌گوید: افزایش قیمت مواد اولیه باعث شده هزینه تمام شده محصولات بالا برود و در شرایطی که مردم قدرت خرید ندارند، فروش به‌شدت کاهش یافته است.

سپس با مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌غربی به گفتگو می‌نشینیم. مرتضی صفری می‌گوید: صنایع دستی استان با بهره‌مندی از ظرفیت‌های طبیعی و جغرافیایی خاص، به‌ویژه نزدیکی به بازارهای مصرف خارجی و قرابت فرهنگی با کشورهای همجوار از پتانسیل‌های تجاری بی‌نظیری برخوردار است.

او اظهار می‌دارد: بسیاری از هنرمندان استان این امکان را دارند که با طی مسافتی کوتاه، به بازارهای کشورهای خارجی دسترسی داشته باشند که فرصت مغتنمی برای هنرمندان است. زبان مشترک با کشورهای همجوار نیز این ظرفیت را دوچندان می‌کند و می‌تواند به تبادل هنری و تولید آثار منطبق با ذائقه مصرف‌کنندگان خارجی کمک کند.

این مقام مسوول تصریح می‌کند: در حال حاضر، بسترسازی برای بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها در دستور کار قرار دارد. این اقدامات شامل گسترش ظرفیت تولید داخل، تسهیل تجارت خارجی، برنامه‌ریزی برای حضور تولیدکنندگان در رویدادهای هنری خارجی و استفاده از ظرفیت دستگاه دیپلماسی کشور برای یافتن بازارهای مصرف جدید است.

او ادامه می‌ دهد: احیای رشته‌های منسوخ‌شده، حمایت از کارگاه‌های تولیدی، برگزاری دوره‌های آموزشی و ایجاد ظرفیت‌های جدید برای فروش محصولات از جمله اقدامات در دست انجام است.

*فعالیت 6700 هنرمند در آذربایجان غربی

مدیرکل میراث فرهنگی استان با بیان اینکه حدود شش هزار و 700 هنرمند در سه هزار و 200 کارگاه صنایع دستی در آذربایجان‌غربی فعال هستند، می‌گوید: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش‌رو، فروش است و مصنوعات صنایع دستی، به‌دلیل قرار گرفتن در دسته کالاهای مستظرفه، در بحران‌های اقتصادی اولین قربانیان می‌شوند.

این مقام مسوول اذعان می‌دارد: در زمینه تأمین مواد اولیه، خوشبختانه استان از غنای مناسب اقلیمی برخوردار است و شرایط مساعدی برای تأمین و پشتیبانی مواد اولیه در اکثر رشته‌ها فراهم است. همچنین به دلیل تنوع رشته‌های تولیدی و قیمت تمام‌شده پایین‌تر تولیدات داخلی، کالاهای مشابه خارجی توان رقابت با تولیدات داخلی را ندارند و معمولاً از استقبال مردم برخوردار نمی‌شوند.

وی در خصوص وضعیت بازارچه دائمی فروش صنایع دستی استان بیان می‌کند: در راستای برنامه‌های کلان این اداره، ایجاد یکی از بزرگ‌ترین بازارچه‌های دائمی صنایع دستی کشور در ساختمان قدیمی دنیای بازی ارومیه در دستور کار قرار داشت که می‌توانست به عنوان یکهاب صادراتی برای کشورهای همسایه عمل کند و چتر خدمات خود را به کل منطقه شمال غرب کشور گسترش دهد.

این مسوول یادآور می‌شود: این طرح مراحل اداری خود را طی کرد و وارد فاز اجرایی نیز شد، اما در نهایت این پروژه متوقف شد. با این حال، با حمایت‌های استاندار و همکاری برخی ارگان‌ها، احداث بازارچه دائمی در نقطه‌ای دیگر از شهر در دستور کار قرار گرفته است و به محض قطعی شدن مکان، خبر آن اطلاع‌رسانی می‌شود.

صفری اضافه می‌کند: همچنین مراحل اجرایی احداث بازارچه‌ در ماکو، سلماس، خوی و تکاب در حال طی شدن است.

او با بیان اینکه استان در سال گذشته رتبه پنجم صادرات را در کشور کسب کرده است، اذعان می‌دارد: تفاهم‌نامه‌هایی با کشورهای عراق و ترکیه برای حضور هنرمندان ایرانی در نمایشگاه‌های این کشورها منعقد شده است.

به گفته صفری، مکاتباتی با نمایندگی وزارت خارجه انجام شده و رایزنی‌هایی نیز با سفرا و کنسولگری‌های ایران در برخی کشورها در حال انجام است تا از ظرفیت آن کشورها برای بازاریابی و فروش محصولات صنایع دستی استان بهره‌برداری بهینه صورت گیرد.

وی در ادامه به مشکلات پیش روی صادرکنندگان صنایع دستی استان اشاره و تصریح می‌کند: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، زمان ترخیص کالا از گمرک است که در کشورهای صادراتی معمولاً بین یک تا دو روز است، اما در ایران این فرآیند ممکن است تا دو هفته و حتی بیشتر طول بکشد.

صفری می‌افزاید: محدود بودن شرکت‌های تخصصی صادرات صنایع دستی که نقش مهمی در شبکه توزیع و فروش دارند، از دیگر مشکلات موجود است. به دلیل تنوع و تخصصی بودن محصولات صنایع دستی، شرکت‌های بزرگ تجاری علاقه‌ای به حضور در این عرصه ندارند.

وی همچنین اشاره می‌کند: کشورهای همسایه که می‌توانستند بازارهای عمده مصرف برای صنایع دستی ایران باشند، یا خود تولیدکنندگان صنایع دستی هستند یا از اقتصادهای ضعیفی برخوردارند. ترکیه که می‌توانست بازار بزرگی برای صنایع دستی ایران باشد، خود یکی از تولیدکنندگان مهم در این حوزه است و در حال حاضر بازار آن به دلیل رقابت‌های شدید، وضعیت دشواری دارد.

این مسوول می‌افزاید که کشورهای همسایه جز کشورهای جنوب خلیج فارس، عمدتاً گرفتار بحران‌های اقتصادی هستند و ظرفیت‌های محدودی برای واردات صنایع دستی دارند. دسترسی به بازارهای اروپایی نیز محدودیت‌های خاص خود را دارد که به‌ویژه تابع متغیرهای سیاسی و ژئوپولتیکی است.

* تأثیرات منفی تحریم‌ها بر صنایع دستی

صفری همچنین متذکر می‌شود: تحریم‌ها تأثیرات منفی گسترده‌ای بر اقتصاد کشور گذاشته‌اند و صنایع دستی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. تورم ناشی از تحریم‌ها تأثیرات منفی خود را بر زنجیره تأمین مواد اولیه، قیمت تجهیزات و ماشین‌آلات، معیشت هنرمندان و بازار فروش محصولات گذاشته است.

سخن آخر اینکه، در شرایط حاضر صنایع‌دستی آذربایجان غربی با آن‌همه ریشه و رنگ، حالا در گوشه‌های خلوت فروشگاه‌ها یا ویترین‌های خاک‌خورده جا مانده‌اند، دور از دستانی که روزی با عشق آن‌ها را می‌بافتند و می‌ساختند و خانه‌هایی که با افتخار به دیوارشان می‌آویختند. نسل جدید، با ذهنی درگیر فناوری و چشم‌هایی خوگرفته به درخشش‌های مدرن، کمتر به اصالت پشت این هنرها فکر می‌کند.

اما شاید مسأله تنها بی‌علاقگی جوانان نباشد؛ شاید صدای صنایع‌دستی در میان هیاهوی گرانی، تغییر سبک زندگی و بی‌برنامگی فرهنگی گم شده باشد. اگر دست‌هایی برای حمایت دوباره دراز نشود، نه‌فقط از سوی مردم بلکه از نهادها، رسانه‌ها و مدارس، شاید فردا این هنرها تنها در موزه‌ها زنده بمانند، نه در زندگی مردم و افسوس آن روز، شاید از امروز هم سنگین‌تر باشد.

انتهای پیام/