رقیه پورغفار/ دانش آموخته دکترای مدیریت از دانشگاه تهران)

«شب یلدا»، یا «شب چله» یکی از غنی‌ترین و زیباترین و زنده ترین سنت‌های دیرپای ایرانی است که در فرهنگ دیرینه این مرز و بوم از آن به عنوان «زایش خورشید از بطن تاریکی» و «بازتاب فرهنگ و تمدن ایرانی» یاد شده است.

گفته شده نام «یلدا» از واژه سریانی به معنای «زایش» گرفته شده و ابوریحان بیرونی آن را «میلاد اکبر» (میلاد خورشید) دانسته است که مقارن با بلندترین شب سال یعنی از غروب۳۰ آذر که آخرین روز از پاییز است، تا طلوع اول دی­ماه که اولین روز از فصل زمستان باشد، با تعبیر «انقلاب زمستانی» یاد می­شود. از آن شب به بعد رفته رفته روزها طولانی و شبها کوتاه می شوند.

 شب یلدا به مثابه میراث فرهنگی ناملموس ایران عزیزمان، در سال 1401 شمسی در فهرست یونسکو ثبت گردیده است. شب یلدا نه تنها یک آیین فصلی، بلکه نمادی از پیروزی نور بر تاریکی، امید بر نا امیدی و آغاز دوباره حیات است. ریشه های مراسم و جشن شب یلدا عمیقا در تاریخ و اساطیر ایران باستان خودنمایی می کند و می توان از آن را کهن ترین آیین سنتی شناخته شده که ارتباط تنگاتنگی با تحولات کیهانی و چرخه حیات دارد، شناخت.

ایرانیان باستان چله را به دو قسمت تقسیم بندی کرده اند: «چله بزرگ» یعنی چهل روز اول فصل زمستان تا دهم بهمن ماه که سردترین زمان فصل بوده و «چله کوچک» که بیست روز باقیمانده از فصل زمستان تا شروع بهار است.

در این شب به رسم یادگار گذشتگان، آداب و رسومی به اقتضای عادات و فرهنگ هر منطقه ای در ایران، سفره­هایی پهن می شود، روی زمین، روی کرسی­های گرم و روی میزهای شب یلدا. میوه ها و خوراکی­هایی رازآلود روی سفره ها چیده می شود که نماد برکت، رزق و روزی، عشق، محبت، ایمان، روشنایی و سلامت است: انار، هندوانه، آجیل و خشکبار، خوراکی های محلی و نمادین؛ که انار با دانه های فراوان و رنگ قرمز در این سفره نشان از منشاء گرما، باروری، برکت و فراوانی بوده و هندوانه به دلیل ظاهر گرد، درونی سرخ و آبدار نمادی از خورشید است که بدن فرد را در طول زمستان از سرما و بیماری حفظ می کند، آجیل و خشکبار همچون مغز پسته، گردو، بادام، فندق، کشمش، مویز، سنجد، گندم برشته (قاوورقا) انگور(میلاق) و میوه های خشک شده همچون برگه زردآلو، توت، آلو و ... نمادی از ذخیره سازی، سخاوت میزبان و آمادگی برای روزهای سخت و طولانی زمستان است.

در کنار آنها خوراکی های محلی و نمادین هر منطقه با مفهوم خاص خود سفره شب یلدا را پررنگ و دلنشین تر می کند. این خوراکی ها شامل انواع نانها و شیرینی­جات محلی، انواع آش، معجون برف و شیره، و در آذربایجان غربی نیز انواع حلوا (حلوای هویج، حلوای گردو، حلوای شیره انگور) زینت بخش سفره این شب هست. در اصفهان (چله زری)، بوشهر، چهارمحال و بختیاری (آش کشک)، خراسان (کف‌زنی یا کفبیخ)، و فارس (حافظ‌خوانی جدی) بیشتر به چشم می خورد.

شب یلدا آداب و رسوم متنوع و فراوان این دیار کهن را در سینه خود جای داده است. از جمله این آداب بسیار دل انگیز و اجتماعی در شهرهای مرکزی و غربی و شاید همه جای ایران، بردن خُنچه (سینی پر از هدایا همچون یک قطعه طلا، لباس و شیرینی های محلی، حلوا، میوه و...) از سوی خانواده داماد به منزل نوعروس است که خود نمادی از پذیرش و احترام به عروس و خانواده وی بوده، با دادن هدیه‌ها اجازه تازه عروس را از پدر و مادرش می‌گیرند تا در مراسم شب یلدا در منزل داماد حاضر شود.

در شب یلدا خانواده ها برای شب نشینی در منزل یک میزبان جمع می گردند  که در رسم و فرهنگ این مرز و بوم اکثراً ریش سفید و بزرگ طایفه می باشد، که وی با چیدن سفره شب یلدا در راستای حفظ فرهنگ و رسومات و صله ارحام، این وظیفه را در نهایت مهر و عطوفت خالصانه بر دوش می کشد و با گشاده رویی از جوانان طایفه در کنار خانواده­هایشان استقبال نموده هم آنان را تشویق به سخاوت، اخلاق­مداری و رعایت احترام به بزرگترها می کند وهم حاضران در جمع با گفتگو، بگو و بخندهای صادقانه و بی ریا، شاهنامه خوانی، تفأل گرفتن با اشعار عرفانی، عاشقانه و حکیمانه دیوان حافظ، خوانش بایاتی (در مناطق آذری نشین) ضرب­المثل، غزل خوانی و توضیح آن، و نقل خاطرات شیرین، لطایف و نکات طن آمیز و روایت داستانهای کوتاه کهن، نواختن یکی از آلات موسیقی سنتی همچون سه تار، نی، دف و ساز عاشیقی آذربایجان، آن شب را خوش و خاطره انگیز می کنند. فرهنگ، آداب، رسومات و نیز تجارب فراوانی را با محبت و طمأنینه به «راهیان شب یلدا» انتقال می­دهند و این خود باعث تحکیم پیوند بین خانواده ها، فامیل و هموطنان ایران می گردد.

امید که با برپایی چنین آیین­های مردمی – تاریخی و شب نشینی­های فامیلی ساده و سرشار از مهربانی و فرهنگ، همراه با خانواده ها، در راستای توجه به اهمیت این قبیل دورهمی­های خانوادگی، در پایبندی به امید و روشنایی، همچنین حفظ هویت فرهنگی و اخلاقی، آداب و رسوم دیرینه وانسجام اجتماعی کشورعزیزمان کوشا باشیم. 

انتهای پیام/