حامد کاظم زاده خوئی/ رسانه‌ها آیینه جامعه‌اند؛ جایی که صداها، دغدغه‌ها و روایت‌های مردم بازتاب می‌یابد. استان آذربایجان غربی با موقعیت ویژه جغرافیایی خود ــ دروازه ارتباط ایران با ترکیه، عراق و جمهوری آذربایجان ــ ظرفیت‌های کم‌نظیری در حوزه رسانه دارد. اما پرسش اصلی این است: آیا این ظرفیت‌ها به بهره‌وری واقعی رسیده‌اند یا همچنان در مرز کمیت متوقف مانده‌اند؟

بر اساس داده‌های سامانه جامع رسانه‌های کشور (۸ مهرماه ۱۴۰۴)، آذربایجان غربی دارای ۲۹۷ مجوز رسانه‌ای است؛ شامل نشریات چاپی، نشریات الکترونیک غیربرخط و پایگاه‌های خبری. نگاهی دقیق‌تر به این آمار نشان می‌دهد تنوع و شمار رسانه‌ها چشمگیر است، اما کیفیت و اثرگذاری همچنان حلقه مفقوده این منظومه رسانه‌ای است.

نشریات چاپی؛ تاریخ‌دار اما گرفتار چالش‌های نو

نشریات چاپی نخستین چهره‌های رسانه‌ای در استان هستند؛ رسانه‌هایی که ریشه در تاریخ مطبوعات ایران دارند و هنوز هم بخش مهمی از فضای فرهنگی را شکل می‌دهند.

طبق آمار رسمی، در آذربایجان غربی ۱۲۵ نشریه چاپی فعال است:

۲ روزنامه، ۲۴ هفته‌نامه، ۴ دوهفته‌نامه، ۳۶ ماهنامه، ۶ دوماهنامه، ۴۵ فصلنامه، 

۷ دوفصلنامه، ۱ سالنامه

از نظر شاخص کیفی، هر دو روزنامه استان ضریب کیفی و انتشار بالای ۵۰ دارند. همچنین ۱۱ هفته‌نامه، ۲ دوهفته‌نامه، ۱۰ ماهنامه، ۵ دوماهنامه، ۲۳ فصلنامه و ۲ دوفصلنامه موفق به عبور از مرز ۵۰ شده‌اند. این آمار نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از نشریات چاپی هنوز قدرت اثرگذاری دارند، اما بخش بزرگی دیگر صرفاً برای بقا در عرصه رسانه‌ای تلاش می‌کنند.

از نظر قالب، ۷۴ نشریه با قطع مجله‌ای و باقی با قطع روزنامه‌ای منتشر می‌شوند. تمایل به قالب مجله‌ای نشان می‌دهد که نشریات چاپی بیشتر به سمت محتوای تحلیلی و فرهنگی گرایش یافته‌اند.

از نظر مالکیت، ۱۱۴ نشریه دارای صاحب‌امتیاز حقیقی هستند و بقیه حقوقی. به بیان دیگر، بار اصلی رسانه‌های چاپی بر دوش افراد علاقه‌مند است، نه نهادها و مؤسسات. همین امر سبب می‌شود پایداری مالی و حرفه‌ای این نشریات در معرض تهدید باشد.

از منظر جغرافیایی: 

۳۰ نشریه سراسری، ۲۸ منطقه‌ای، ۶۱ استانی و ۶ محلی

این تنوع گستره نشان می‌دهد رسانه‌های استان فراتر از محدوده محلی فعالیت دارند، اما سهم اندک نشریات محلی جای پرسش دارد؛ چراکه ارتباط مستقیم با مردم، بزرگ‌ترین سرمایه رسانه‌ای است.

نشریات الکترونیک غیربرخط؛ فرصتی که به بار ننشسته

با تغییر ذائقه مخاطبان و گسترش فناوری، نشریات الکترونیک غیربرخط نیز وارد عرصه شدند. آذربایجان غربی دارای ۳۸ نشریه الکترونیک غیربرخط است.

با وجود این ظرفیت، تنها ۲ نشریه ضریب انتشار ۱۰۰ دارند و هیچ‌کدام موفق به دریافت ضریب کیفی نشده‌اند. این مسئله نشان می‌دهد این بخش هنوز نتوانسته جایگاه محکمی در فضای رسانه‌ای استان پیدا کند و نیازمند ارتقای جدی در کیفیت محتوا و مدیریت است.

از این تعداد، ۱۹ نشریه صاحب‌امتیاز حقیقی و بقیه حقوقی‌اند. همچنین ۸ عنوان با قالب مجله‌ای منتشر می‌شوند و باقی در قالب روزنامه‌ای.

گستره انتشار آن‌ها شامل ۵ نشریه سراسری، ۳ منطقه‌ای و ۱ استانی است. پراکندگی محدود این رسانه‌ها نشان می‌دهد که هنوز نقش مؤثر خود را در ارتباط با مخاطبان محلی پیدا نکرده‌اند.

پایگاه‌های خبری؛ انفجار کمیت، ابهام در کیفیت

پررونق‌ترین بخش رسانه‌ای استان مربوط به پایگاه‌های خبری است. آذربایجان غربی با ۱۳۴ پایگاه خبری دارای مجوز، یکی از استان‌های پیشرو از نظر کمیت به شمار می‌رود.

از این میان:

۴۶ پایگاه خبری دارای ضریب کیفی‌اند.

۱۳۱ پایگاه خبری صاحب‌امتیاز حقیقی دارند.

اکثریت پایگاه‌ها توسط افراد حقیقی اداره می‌شوند؛ ساختاری که فرصت حضور علاقه‌مندان را فراهم می‌کند، اما در عین حال ثبات مالی و حرفه‌ای آن‌ها را با چالش جدی روبه‌رو می‌سازد.

کمیت در برابر کیفیت؛ تصویری کلی

در جمع‌بندی، وضعیت چنین است:

۲۹۷ مجوز رسانه‌ای در استان فعال است.

۲۶۴ رسانه صاحب‌امتیاز حقیقی دارند.

۲۳۴ رسانه عمومی هستند و تنها ۳۱ عنوان در دسته تخصصی یا اختصاصی قرار می‌گیرند.

به‌روشنی پیداست که رسانه‌های استان بیشتر در حوزه عمومی فعالیت می‌کنند و سهم رسانه‌های تخصصی ناچیز است. همچنین کیفیت در قیاس با کمیت، فاصله قابل‌توجهی دارد.

چالش‌های رسانه‌ای آذربایجان غربی

۱. بحران اقتصادی و مالی: افزایش هزینه‌های چاپ و نبود حمایت مالی پایدار، بقای نشریات را تهدید می‌کند.

۲. رقابت با شبکه‌های اجتماعی: مخاطبان بیشتر به فضای مجازی گرایش دارند و این امر رسانه‌های رسمی را در سایه قرار می‌دهد.

۳. کمبود محتوای تخصصی: تنها ۱۰ نشریه تخصصی و ۲۱ نشریه اختصاصی در استان وجود دارد.

۴. ضعف آموزش حرفه‌ای: کمبود دوره‌های آموزشی برای خبرنگاران و مدیران رسانه کیفیت محتوا را پایین آورده است.

۵. تمرکز بر مجوز به جای محتوا: بسیاری از رسانه‌ها صرفاً مجوز دارند، بی‌آنکه محتوای اثرگذار تولید کنند.

فرصت‌ها و ظرفیت‌ها

۱. تنوع قومی و فرهنگی: حضور اقوام ترک، کرد، آشوری و ارمنی ظرفیت بزرگی برای رسانه‌های چندزبانه ایجاد کرده است.

۲. جایگاه مرزی استان: هم‌جواری با کشورهای همسایه می‌تواند رسانه‌های استان را به بازیگر منطقه‌ای تبدیل کند.

۳٫ ظرفیت دانشگاه‌ها و آموزش رسانه‌ای: امکان تربیت نیروی متخصص و حرفه‌ای وجود دارد.

۴٫ رسانه‌های محلی: اگر تقویت شوند، می‌توانند پل ارتباطی میان مردم و مسئولان باشند.

جمع‌بندی؛ گذار از کمیت به کیفیت

آذربایجان غربی امروز در آمار رسانه‌ها جایگاه بالایی دارد، اما اگر کیفیت ارتقا نیابد، این کمیت چندان سودمند نخواهد بود. آینده رسانه در استان در گرو چند اقدام اساسی است:

حمایت مالی هدفمند از رسانه‌های فعال

تقویت آموزش و توانمندسازی حرفه‌ای

گسترش رسانه‌های تخصصی و محلی

بازنگری در سیاست‌های حمایتی و تخصیص یارانه‌ها

اگر این مسیر طی شود، رسانه‌های آذربایجان غربی می‌توانند نه‌تنها بازتاب‌دهنده مسائل استان باشند، بلکه در سطح ملی و حتی منطقه‌ای نقش‌آفرین شوند. در غیر این صورت، خطر تبدیل شدن به «مجوزهای بی‌اثر» همچنان پابرجاست.