محمدعلی خالق‌نژاد / وقتی یک دانشجوی دانشگاه، در میان یک پروژه تحقیقاتی در گرمای تهران، بدون برق و بدون کولر و بدون اینترنت مجبور به افتادن روی مبل و خوابیدن می‌شود، این اتفاق نه یک استراحت است و نه یک مشکل فنّی، بلکه نقض شدن آشکار حقوق انسانی است.

قطعی‌های مکرر برق، زیان‌های هنگفتی به صنایع تولیدی، کشاورزی و خدماتی وارد کرده است. برآوردها از زیان روزانه ۸ هزار میلیارد تومانی برای صنایع حکایت دارد.

این وضعیت منجر به کاهش تولید، افت بهره‌وری نیروی کار، کاهش صادرات و در نهایت افزایش تورم و فشار بر معیشت مردم می‌شود. علاوه بر ابعاد اقتصادی، خاموشی‌های ناگهانی و طولانی‌مدت، زندگی روزمره مردم را مختل نموده، به لوازم خانگی آسیب می‌رساند و باعث نارضایتی عمومی می‌شود. دراین  نوشتار به اختصار به سه موضوع عوامل ناترازی، روش‌های دولتی و نقش مردم در رفع ناترازی اشاره خواهد شد.

الف)‌عوامل ناترازی:

عوامل اصلی ناترازی برق در ایران در دو سال اخیر را می‌توان به دو بخش عمده تقسیم کرد:۱- رشد سریع و فزاینده تقاضا و ۲-عدم توسعه متناسب ظرفیت تولید.

در بخش تقاضا، افزایش مصرف بی‌رویه و غیربهینه به دلیل یارانه‌های انرژی، استفاده گسترده از سیستم‌های سرمایشی در فصول گرم و همچنین مصرف بالای برق توسط صنایع و استخراج ارزهای دیجیتال، بار شبکه را به شدّت بالا برده است. در مقابل، بخش تولید به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری برای احداث نیروگاه‌های جدید و نوسازی زیرساخت‌های فرسوده، وابستگی شدید به سوخت‌های فسیلی (که در فصول سردسال دچار کمبود می‌شوند) و تلفات بالای انرژی در شبکه، نتوانسته است همگام با رشد مصرف، ظرفیت خود را افزایش دهد. این شکاف فزاینده میان تولید و مصرف، هسته اصلی بحران ناترازی برق در ایران است که منجر به خاموشی‌های مکرر و آسیب‌های گسترده اقتصادی و اجتماعی شده است.

ب) راهکارهای رفع ناترازی:

برای رفع ناترازی برق در ایران، مجموعه‌ای از راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت وجود دارد که همزمان بر دو محور اصلی افزایش تولید و مدیریت مصرف تمرکز دارند. این راهکارها شامل اقدامات فنی، اقتصادی و سیاستی می‌شوند.

ب۱) راهکارهای کوتاه‌مدت:

این اقدامات با هدف کاهش فوری فشار بر شبکه در دوره‌های اوج مصرف، به‌ویژه در تابستان و زمستان، اجرا می‌شوند.

*مدیریت مصرف: این مهم‌ترین اقدام کوتاه‌مدت است.

تعرفه‌های پلکانی: افزایش چشمگیر تعرفه برق برای مشترکان پرمصرف، به منظور ایجاد انگیزه برای صرفه‌جویی و کاهش مصرف غیرضروری.

مدیریت بار صنایع و ادارات: اعمال محدودیت‌های مصرف برق برای صنایع بزرگ و ادارات دولتی در ساعات اوج بار، با هدف انتقال مصرف به زمان‌های غیرپیک.

فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی: اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی برای تشویق مردم به استفاده از وسایل برقی کم‌مصرف و تنظیم دمای کولرها.

مقابله با ماینینگ غیرمجاز: برخورد جدی با استخراج‌کنندگان غیرمجاز ارز دیجیتال که مصرف برق بسیار بالایی دارند.

*افزایش تولید:

تأمین سوخت نیروگاه‌ها: برنامه‌ریزی برای تأمین سوخت جایگزین مانند مازوت و گازوئیل برای نیروگاه‌های حرارتی در فصول سرد که با کمبود گاز مواجه می‌شوند.

افزایش راندمان نیروگاه‌های موجود: استفاده از فناوری‌های نوین برای افزایش بهره‌وری نیروگاه‌های فعلی و کاهش تلفات انرژی.

ب۲) راهکارهای بلندمدت:

این اقدامات نیاز به سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی استراتژیک دارند و با هدف حل ریشه‌ای مشکل ناترازی برق در سال‌های آینده دنبال می‌شوند.

*توسعه ظرفیت تولید:

سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های جدید: 

احداث نیروگاه‌های حرارتی با راندمان بالا و تکمیل بخش بخار نیروگاه‌های سیکل ترکیبی برای افزایش ظرفیت تولید.

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر:

سرمایه‌گذاری گسترده در احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی.

ایران پتانسیل بالایی در این زمینه داردکه می‌تواند وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش داده و به پایداری شبکه کمک کند. دولت ایران در برنامه هفتم توسعه، هدف افزایش ظرفیت تولید از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر را تا ۱۲ هزار مگاوات تعیین کرده است.

جذب سرمایه‌گذاری:

ایجاد محیطی جذاب برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای ورود به صنعت برق، با اصلاح قوانین و تضمین بازگشت سرمایه.

* نوسازی و بهینه‌سازی شبکه:

کاهش تلفات: نوسازی خطوط انتقال و توزیع برق برای کاهش تلفات انرژی که در حال حاضر رقم بالایی است.

هوشمندسازی شبکه: پیاده‌سازی سیستم‌های هوشمند برای مدیریت بهتر بار شبکه و پیش‌بینی الگوهای مصرف.

* اصلاح ساختاری:

اصلاح نظام یارانه‌ای: 

بازنگری در سیاست‌های یارانه‌ای برق و نزدیک کردن قیمت آن به قیمت واقعی تولید، به منظور جلوگیری از مصرف بی‌رویه.

مدیریت جامع انرژی: 

تشکیل نهادی واحد با اختیارات حاکمیتی برای مدیریت راهبردی تمامی حامل‌های انرژی (برق، گاز، و نفت) به جای مدیریت مجزا و جزیره‌ای.

تعریف استانداردهای مصرف: 

وضع و نظارت بر استانداردهای مصرف انرژی برای لوازم و تجهیزات برقی، به‌خصوص وسایل سرمایشی که سهم عمده‌ای در مصرف برق دارند.

ج) نقش مردم در رفع ناترازی:

مردم و مجامع مردم‌نهاد (NGOها ) و سمن ها می ‌توانند نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای در رفع ناترازی برق ایفا کنند. این نقش عمدتاً از دو طریق مدیریت مصرف و فرهنگ‌سازی و نظارت محقق می‌شود.

ج ۱) مدیریت مصرف در سطح خانوار و جامعه 

اقدامات فردی:

* کاهش مصرف غیرضروری: 

این اساسی‌ترین گام است. با اصلاح الگوی مصرف، مردم می‌توانند با خاموش کردن لامپ‌های اضافی، استفاده بهینه از وسایل برقی (به‌خصوص در ساعات اوج مصرف)، و تنظیم دمای مناسب برای سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی، به کاهش بار شبکه کمک شایانی کنند.

استفاده از وسایل کم‌مصرف: 

جایگزینی لوازم خانگی قدیمی با مدل‌های دارای برچسب انرژی بالا (A+++, A++).

تنظیم دمای بهینه:

تنظیم کولر گازی روی دمای ۲۴-۲۵ درجه سانتی‌گراد در تابستان و استفاده از لباس گرم‌تر به جای افزایش دمای بخاری در زمستان.

قطع وسایل در حالت استندبای:

جدا کردن شارژرها و وسایلی که در حالت استندبای برق مصرف می‌کنند.

*تولید پراکنده خانگی: 

در صورت امکان، استفاده از پنل‌های خورشیدی کوچک بر روی پشت‌بام منازل می‌تواند بخشی از نیاز برق خانوار را تأمین کرده و فشار بر شبکه را کاهش دهد.

اقدامات جمعی و در سطح مجامع مردم‌نهاد:

*تشکیل گروه‌های پایش مصرف: 

سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند با تشکیل تیم‌هایی، مصرف برق در محلات یا مناطق خاص را رصد کرده و به شناسایی الگوهای پرمصرف و ارائه راهکارهای بهینه‌سازی بپردازند.

*برنامه‌های آموزشی و کارگاه‌ها: 

برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای شهروندان در خصوص راه‌های صرفه‌جویی در مصرف برق، معرفی تکنولوژی‌های نوین کم‌مصرف و تشریح پیامدهای ناترازی برق.

* تشویق به مشارکت: 

ایجاد فضاهایی برای تبادل تجربیات موفق در زمینه کاهش مصرف برق بین خانوارها و سازمان‌ها.

* تعامل با مسئولان:

مجامع مردم‌نهاد می‌توانند به عنوان صدای مردم، مطالبات خود را در خصوص سیاست‌گذاری‌های بهینه در بخش برق (مانند تعرفه‌گذاری عادلانه، حمایت از انرژی‌های تجدیدپذیر و نوسازی شبکه) به گوش مسئولین برسانند.

ج ۲) فرهنگ‌سازی و نظارت 

نقش مردم:

•ترویج فرهنگ صرفه‌جویی: با تبدیل صرفه‌جویی به یک ارزش فرهنگی، می‌توان نسل‌های آینده را نیز با اهمیّت مدیریت انرژی آشنا کرد. این امر از طریق گفتگوهای خانوادگی، آموزش در مدارس و رسانه‌ها میسر است.

* مسئولیت‌پذیری اجتماعی: 

درک اینکه مصرف بهینه برق نه تنها به نفع فرد، بلکه به نفع کل جامعه و جلوگیری از تبعات منفی اقتصادی (مانند اختلال در تولید و معیشت) است.

نقش سازمان‌های مردم‌نهاد:

*نظارت بر اجرای قوانین:

سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند بر اجرای صحیح قوانین و مقررات مربوط به مصرف انرژی، از جمله استانداردهای وسایل برقی و تعرفه‌گذاری‌ها نظارت کنند.

*رصد عملکرد مسئولان:

پیگیری اقدامات دولت و شرکت توانیر در راستای رفع ناترازی، ارائه گزارش‌های تحلیلی از وضعیت موجود و شناسایی نقاط ضعف.

*حمایت از طرح‌های پایدار: 

ترویج و حمایت از طرح‌های نوآورانه در زمینه مدیریت انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر.

*ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخش: 

طراحی و اجرای کمپین‌های رسانه‌ای (آنلاین و آفلاین) برای آموزش و جلب مشارکت عمومی در راستای کاهش مصرف برق.

* افشای تخلفات:

در صورت مشاهده تخلفاتی مانند استخراج غیرمجاز ارز دیجیتال یا هدررفت انرژی، می‌توانند مستندات را جمع‌آوری و به مراجع ذی‌صلاح یا رسانه‌ها اطلاع‌رسانی کنند.

به طور خلاصه، مشارکت فعال مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد و سمن ها در کاهش مصرف در سطح خانوار، آموزش و فرهنگ‌سازی، و نظارت بر عملکرد سیستم، می‌تواند نقش کلیدی در کاهش ناترازی برق و دستیابی به پایداری شبکه ایفا کند. این مشارکت، جنبه‌ی مردمی و مشارکتی را به حل یک بحران فنّاوری و اقتصادی می‌بخشد تا از این طریق اساسی‌ترین حقوق بشری در عصر جدید برای مردم سربلند ایران زمین تامین گردد.

🔰فعال رسانه‌ای ،مطبوعاتی